کارگاه سلامت اجتماعی کودکان در مرکز شهرستان بستک

شهرستان بستک در شمال غرب استان هرمزگان قرار دارد و جمعیتی بالغ بر ۱۳۰۰۰ نفر را شامل می­شود. در این شهرستان ترکیبی از پیروان اهل تسنن (با اکثریت) و تشیع زندگی می­کنند. “گروه گام به گام تا توقف ازدواج کودکان در ایران” و “گروه گام به گام تا توقف ناقص سازی جنسی زنان در ایران” کارگاهی را با همکاری مرکز مشاوره پردیس و بخش بهداشت و روان شبکه بهداشت شهرستان برگزار کرد. این کارگاه با سخنان آقای غنایی مدیر کل اداره بهزیستی شهرستان بستک آغاز شد. آقای غنایی گفت: “در سطح شهرستان بستک، ازدواج زودهنگام یکی از معضلاتی هست که با آن درگیر هستیم و در بیشتر مواقع می­توانیم یکی از عمده ترین علل طلاق را ازدواج­های در سنین پایین بدانیم. یکی از برنامه­ های مرکز مشاوره برگزاری کارگاه­هایی است که بتوان با تکیه بر موضوعات خاصی که منطقه نیز با آن درگیر است آگاهی رسانی بیشتری داشت و از معضلات آن­ها کاست”.

سپس آقای مدنی، کارشناس پیشگیری اداره بهزیستی شهرستان بستک و مدرس مرکز مشاوره پردیس، در سخنانی ابراز داشت که: “یکی از دلایل میل به ازدواج زودهنگام را باورهای غلط رایج در اجتماع دانست که در برخی نقاط بیشتر از سایر مناطق بر روی تمایل افراد به ازدواج در سنین پایین تأثیرگذار است. دو گونه ازدواج را می­توان در نظر گرفت. ازدواج هایی که طبق قانون برای دختران بالای ۱۳ سال و برای پسران بالای ۱۵ سال ثبت می­شود و دفترهای ثبت ازدواج مجاز به مرقوم کردن آن هستند و دیگری ازدواج هایی که قبل از سنین یاد شده انجام می گیرد اما بعد از اینکه افراد به سنین قانونی رسیدند ثبت می­شوند. بیشترین مناطقی که در آسیا ازدواج زودهنگام در آن­ها صورت می­گیرد، پاکستان و نپال هستند که البته در ایران هم آمارها چشم گیرند.

همان‌طوری هم که آقای غنایی اشاره کردند یکی از علل طلاق را می­توانیم ازدواج زودهنگام بدانیم. به عنوان مثال در شهرستان بستک بیشترین افراد مراجعه کننده برای طلاق ۲۶ ساله بودند. سه آسیب جدی به افرادی که ازدواج زودهنگام دارند وارد می­شود: ۱. محرومیت از تحصیل و یا عدم بهره گیری از آموزش­های لازم و کافی ۲. محرومیت از لذت­های کودکی ۳. محرومیت از سلامت که می­توان هم برای جسم و هم برای روان آن را در نظر گرفت. یکی از عمده ترین مواردی که می­توان در مورد سلامت جسم به آن اشاره کرد بارداری در سنین پایین است که البته می­توان یکی از علل مرگ مادران را هم بارداری­های زودهنگام دانست.

اما چرا ازدواج کودکان رخ می­دهد؟ در اکثر مواقع خانواده و تصمیماتی که از سوی خانواده گرفته می­شود را دلیل ازدواجشان می­دانند. صندوق جمعیت سازمان ملل هم فاکتورهایی را برای ازدواج زودهنگام برشمرده است. این سازمان فقر و استراتژی بقای اقتصادی، نابرابری جنسیتی، حل و فصل اختلافات، کنترل روابط جنسی و عزت خانواده­ها، سنت و فرهنگ، تحکیم روابط خانواده­ها را از فاکتورهای گرایش به ازدواج زودهنگام می‎داند. در موردی که به من مراجعه شده بود، مادر و دختری به همراه هم برای مشاوره آمده بودند، دختر اظهار می کرد که مادر من همه تصمیم­ها را خودش گرفت و مادر هم می­گفت چون خواهرم تقاضا کرده بود که علاقه مند است که دخترم همسر پسرش شود ما خواهرها تصمیم ازدواج را برای بچه‌ها گرفتیم. اتفاقا از طرف بهزیستی چند ماه پیش از این اتفاق کلاس­هایی برگزار کرده بودیم که دختر مطالب آن کلاس را به مادرش منتقل می­کند ولی مادر توجهی نمی­کند. آن دختر دو بار طلاق گرفت و دوبار هم با همان پسر ازدواج کرد ولی همچنان دچار افسردگی شدید است.

در همین شهرستان یکی دیگر از علت­هایی که دختران را شوهر می­دهند و معتقدند که قبل از ۱۸ سال باید دختران را به خانه بخت فرستاد نگرانی از دیر شدن زمان ازدواج و یا پیدا کردن مورد مناسب دیگری برای انجام چنین پیوندهاییست”.

بنا به برنامه ریزی­های انجام شده یکی دیگر از سخنرانان این کارگاه خانم نازلی حنایی مسئول بخش بهداشت و روان شبکه بهداشت شهرستان بستک و مسئول فنی مرکز مشاوره پردیس بود که به بحث پیرامون کودک آزاری و معرفی انواع آن پرداخت. او در سخنان خود اشاره داشت که: “در جامعه ایران پیرامون برخی موارد کمتر صحبت می­شود و شاید بتوان کودک آزاری را یکی از آن مواردی دانست که به عنوان مثال صدا و سیما کمتر در مورد آن برنامه سازی و طرح موضوع می­کند. سازمان بهداشت روانی، کودک روانی را این گونه تعریف می­کند که آسیب و یا تهدید جسم و روان که به دست والدین و یا افرادی که نسبت به کودک مسئول هستند را در موارد کودک آزاری می­داند. حدود ۷۰ درصد کودک آزاری­ها در کشورهای در حال توسعه و زیر سه سال اتفاق می­افتد و در ۶۰ درصد موارد هم احتمال تکرار دوباره وجود دارد چون توسط افراد خانواده انجام می­شود. بیشترین آزار از سوی مردان (پدر، برادر، شوهر و…) نسبت به دختران صورت می­گیرد. همچنین کودک آزاری در خانواده­های خشونت خیز و حاصل از طلاق بیشتر اتفاق می افتد. البته می­توان موارد دیگری را هم مانند سطح تحصیلات پایین والدین، سابقه خشونت اعمال شده به والدین در دوران کودکی آن­ها، وضعیت اقتصادی نامساعد و فقر فرهنگی را هم در بین عواملی گنجاند که بر روی افزایش کودک آزاری تأثیر می گذارند.‎

حنایی در ادامه صحبت‌هایش به نمونه­های کودک آزاری در شهرستان بستک اشاره کرد و از مشکلات افرادی که با پیش زمینه کودک آزاری به مرکز مشاوره مراجعه می­کنند نام برد. او تأکید کرد که شرکت کنندگان به عنوان کارشناس می‌توانند والدین را نسبت به انواع کودک آزاری و تعریف صحیح از آن آگاه کنند. نازلی حنایی اشاره کرد که: “در موردی به من مراجعه شد که فرد بعد از گذشت چند جلسه در مورد آزار جسمی از سوی عمویش در نوجوانی صحبت کرد. این فرد نگاهی دوگانه نسبت به خانواده پیدا کرده بود و دچار اضطراب­های شدیدی بود. فرد قربانی به این موضوع اشاره می­کرد که در تصور کودکی او این گونه بوده است که همه عموها با برادرزاده­هایشان این بازی را می­کنند.”

رایحه مظفریان نویسنده کتاب تیغ و سنت و فعال حقوق کودکان در ادامه این جلسه صحبت­هایش را با پرداختن به موضوع ازدواج کودکان آغاز کرد: “ازدواج به رابطه­ای قانونی، عرفی و مذهبی گفته می­شود که دو جنس مخالف را برای آغاز یک زندگی مشترک به هم پیوند می­دهد. در قانون و فقه ایران در بیشتر مواقع از واژه “نکاح” استفاده می­شود”. آمارهای استان هرمزگان نشان می­دهد که این استان یکی از مناطقیست که آمار زیاد ازدواج کودکان در آن به ثبت رسیده است. جداول زیر نشان می­دهد که در سال ۱۳۹۲، ۸ پسر و ۶۸۶ دختر زیر ۱۵ سال ازدواجشان در محضرها به ثبت رسیده است

آن چه که توجه را بیشتر به سمت ازدواج دختران جلب می­کند در خطر قرار گرفتن سلامت آنهاست. استان هرمزگان از لحاظ تعداد مرگ و میر مادران و همچنین بارداری مادران زیر ۱۵ سال رتبه بالایی را در کشور دارد. با توجه به جدول زیر ۵۷ زن زیر ۱۵ سال در سال ۱۳۹۲ مادر شده­ اند.

مظفریان پس از ارائه اطلاعات به شرکت کنندگان و همچنین برشمردن راهکارهایی جهت پیشگیری این گونه ازدواج­ها سخنانش را با پرداختن به موضوع ختنه دختران در این منطقه ادامه داد. مظفریان به همراه یکی از فعالان حقوق زنان در بستک، سمیره حنایی، مدتیست که به جمع آوری اطلاعات در زمینه ختنه دختران در بستک مشغول است. در این جلسه گزارش دیدار با امام جمعه بستک ارائه و یادآوری شد که حتی یک قربانی هم زیاد است. شرح این گزارش در ادامه نگاشته شده است.

سمیره حنایی، از فعالان حقوق زنان این منطقه و هماهنگ کننده این جلسه اظهار کرد که: “بسیاری می‌گویند دیگر کمتر کسی امکان دارد به ختنه زنان روی بیاورد اما خوب هست اندکی فکر کنند! نمی­توان گفت دیگر فرهنگ توسعه پیدا کرده است. خود مردم به آگاهی می­رسند گاهی ما یک باور غلط را به یقین تبدیبل می­کنیم و آگاهی‌مان گرد و خاک آن باور غلط را کنار نمی­زند .ختنه زنان هم مانند کارهای غلط به اسم اسلام علیه وجهه اسلام است، وعاملان آن تنها صفحات پاک را خط خطی می­کنند. در جلسه­ای یکی از دوستان بعد از شنیدن حرف­هایم گفت: “چندین نمونه در روستا را شنیده ­ام که نه فقیر هستند ونه زیاد بیسواد. اما در خفا دخترانشان را ختنه کرده اند

در روستاهای جنوب هنوز ختنه دختران رواج دارد
ختنه دختران در بسیاری از مناطق استان هرمزگان انجام می­شود. با وجود بی خبری مسئولین و شیوخ، “گروه گام به گام تا توقف ناقص سازی جنسی زنان در ایران” سالهاست که در تلاش است با سفر به این منطقه­ها وبا استفاده از تجربه­های افراد بومی و همکاری ایشان بتواند گامی در جهت ریشه کنی این عمل در منطقه جنوب بردارد. سمیره حنایی یکی از فعالین حقوق زنان و از همگامان “گام به گام تا توقف ناقص سازی جنسی زنان در ایران” در جستجویی در منطقه بستک یکی از دایه­هایی را پیدا کرده است که همچنان برای ختنه کردن دختران به او مراجعه می­کنند. طبق گزارش خانم حنایی، دایه بستک انجام عمل ختنه بر روی دختران را از مادر شوهر خود آموخته است که تنها کسی بوده است که به صورت ماهرانه دختران منطقه بستک را در گذشته ختنه می‎کرده است. دایه کنونی بستک همیشه مادرشوهر خود را برای ختنه کردن دختران منطقه همراهی می‎کرده است. دایه کنونی بستک تخمین می‌زند که هر ماه دو مورد مراجعه کننده دارد و بابت انجام عمل هزینه دریافت می‌کند اما این هزینه مقدار مشخصی ندارد و به کرم پرداخت کننده بستگی دارد! دایه کنونی بستک که بعد از این او با نام “خانم س” معرفی می‌شود انجام این کار را تخصصی می‌داند و معتقد است که اگر کسی این عمل را بدون مهارت انجام دهد جسم دختر برای همیشه “نجس و حرام” است. با وجود اینکه “خانم س” پیرو مذهب اهل تشیع است اما همه مراجعه کنندگان او از اهل تسنن هستند. او این عمل را به این دلیل انجام می‌دهد که اهل تسنن معتقدند که دختران باید تیغ مسلمانی بخورند در حالی که اهل تشیع و هم محله‌ای‌های “خانم س” اعتقادی به ختنه کردن دختران ندارند. مراجعه کنندگان “خانم س” معمولاً از مناطقی هستند که فقر فرهنگی و تعصب مذهبی و خرافی بیشتری دارند.

“خانم س” روش انجام عمل را این گونه شرح می‌دهد: “قبل از شروع محل را با بتادین تمیز می‌کنم. با تیغ ریش تراشی یک‌بار مصرف روی نوک قسمت زنانه اندام جنسی (“کلیتوریس”) را سه بار تیغ می‌کشم تا خون قطره­ای بیاید. بعد از تمام شدن کار هم روی محل زردچوبه می‌ریزم تا زودتر بهبود یابد”.

بر خلاف تصور پزشک‌ها و عموم که فکر می‌کنند که این عمل در چهل روزگی اتفاق می‌افتد براساس گفته “خانم س” مراجعین محدوده سنی خاصی ندارند و از کودک گرفته تا دختران بالغ به او مراجعه می‌کنند. از جمله مواردی که “خانم س” از آن یاد کرد مراجعه عروس بیست و چند ساله­ای بود که شوهرش از رفتن به حجله ممانعت کرده و عدم ختنه شدن عروس را نجسی جسم او دانسته و از عروس خواسته است تا تیغ مسلمانی را به نشانه حلالیت تنش بر بدن بکشد. و عروس با لباس سفید عروسی قبل از رفتن به حجله توسط “خانم س” ختنه شد. “خانم س” گفته­ هایش را این گونه تمام می‌کند که: “با وجود اینکه مادر شوهر خودم که در ختنه کردن مهارت داشت، پافشاری زیادی برای ختنه شدن دخترم داشت ولی من دل ختنه کردن دخترم را نداشتم و بارها به مادر شوهرم گفتم که دختران دیگران را خودم می توانم ختنه کنم اما دختر خودم را هرگز و اجازه هم ندادم تا او دخترم را ختنه کند‎

‎به نظر می رسد که با وجود عدم اعتقاد اهل تشیع این منطقه به ختنه کردن دختران بعد از مدتی به دلیل انجام مکرر این کار “مادر شوهر خانم س” نیز به باور نادرست لزوم انجام ختنه دختران رسیده بود.

متأسفانه به دلیل تداخل جلسه عمومی شیوخ اهل تسنن و تعطیلات مدارس دینی با تاریخ برگزاری کارگاه، هیچ کدام ازشیوخ و پیشوایان مذهبی منطقه نتوانستند در جلسه شرکت کنند. بنابراین نویسندگان و از اعضای “گام به گام تا توقف ناقص سازی جنسی زنان در ایران” با هماهنگی با نماینده امام جمعه اهل تسنن شهرستان بستک، جناب آقای سید محمد یوسف حسینی نژاد، به دیدار ایشان رفتند. درابتدا شیخ وجود ختنه دختران در منطقه و دین را انکار کردند و گفتند که ختنه دختران مشروعیت مذهبی ندارد و در هیچ جا به آن توصیه نشده است و وجودش صرفاً خرافات و تعصبات اشتباه مذهبی است؛ بعد از ارائه توضیحات و نشانه­هایی از وجود ختنه در منطقه و همچنین ارائه کتاب تیغ و سنت، ایشان قول دادند که با اعضای شورای فتوادهندگان اهل تسنن جنوب به گفتگو بنشیند. با توجه به این که ختنه دختران تنها در منطقه‎های خاصی از شهرستان بستک در حال انجام است لذا جناب آقای حسینی نژاد مطرح کردن این موضوع را در خطبه­های نماز جمعه شهر بستک چندان مفید ندانستند و پیشنهاد دادند که استفاده از تریبون مذهبی برای آگاهی و اطلاع رسانی از پیامدهای ختنه دختران درمناطق مورد نظر صورت گیرد که هماهنگی با امامین جمعه این منطقه­ های بستک با شخص ایشان خواهد بود.

با توجه به ریشه‌های پیدایش ختنه دختران در منطقه و توجیهاتی که انجام دهندگان این امر دارند، شفاف‌سازی و آگاهی‌رسانی در زمینه ختنه دختران از طریق شیوخ و معتمدین دین به مراتب می‌تواند تأثیرگذاری ویژه خود را داشته باشد. بنابراین همکاری شیوخ مذهبی محلی می ­تواند به کاهش ختنه دختران و در نهایت ریشه کنی این عمل سرعت بیشتری بخشد.