میثم حسنی

دانشجوی کارشناسی ارشد حقوق جزا دانشگاه گیلان

از نظر مطالعات جرم شناختی، عوامل فردی و اجتماعیِ موثر بر پیدایش و گسترش ختنه دختران و زنان در ایران که امروزه نوعی خشونت محسوب می شود، قابل بررسی است. برای نمونه مطالعه این که آیا این عمل یک امر مذهبی است و توسط دین توصیه شده است و افراد بخاطر اعتقادات آن را انجام می دهند یا اینکه یک امر فرهنگی است و ریشه در باور و ارزش های مردم آن مناطقی که این عمل را انجام می دهند، دارد. براساس تحقیقات سازمان بهداشت جهانی از دلایل موجه جلوه دادن ختنه دختران در دنیا، مفید بودن آن از نظر بهداشتی، کمک به سلامتی، پیدا کردن روح پاک، زیبایی بدن دختر، کنترل تمایلات جسمانی او تا قبل از ازدواج، نگهداری باکرگی دختران جوان تا زمان ازدواج، تامین لذت جنسی بیشتر برای مردان و نگه داشتن رسم و رسوم نسل های گذشته عنوان شده است (حسنیان، ۶:۱۳۹۱). تجارب دو سه دهه گذشته در دنیا نشان داده است که هیچ راه حل ساده و سریعی برای پایان دادن به این عمل خشونت بار وجود ندارد، بلکه امید است بتوان نحوه نگرش مردم و جامعه را تغییر داد. پایان دادن به ختنه زنان نیازمند بنیاد قوی، برخورداری از توان مالی و اجرایی لازم برای پیگیری، نظارت و انجام برنامه های بنیادین و نفوذ در میان مردم به منظور جایگزین نمودن ارزش های واقعی به جای رسوم کهن و بی ارزش و مضر است (فرج خدا، ۶۵:۱۳۹۰). بنابراین، در قالب مطالعات جرم شناختی، بررسی راه های مهار پدیدۀ ختنه دختران و زنان از رهگذر پیشگیری اجتماعی که باید بر حساس سازی و آگاه سازی جامعه به ویژه از طریق آموزش تمرکز یابد و نیز پیشگیری وضعی که باید از یک سو با نظارت بر جامعه درگیر  پدیده ناقص سازی جنسی و از سوی دیگر تدوین قوانین حمایتی جهت ارتقا حقوق دختران و زنان همراه باشد، ضروری است.

علاوه بر جنبه های جرم شناختیِ پدیدۀ ختنه دختران و زنان، ابعاد حقوقی آن نیز قابل بررسی هستند. مطابق برخی کنوانسیون ها و اسناد حقوق بشری دولتها موظف هستند تا کلیه اقدامات لازم جهت حمایت از دختران و زنان را در برابر این گونه اعمال غیرانسانی به عمل آورند، این گونه اقدامات تنها  به تدابیر قانونی مبتنی بر وضع مجازات های مناسب برای مرتکبین این اعمال و یا تقویت و اصلاح قوانین موجود در این رابطه محدود نمی شوند، بلکه اقدامات لازم نیز جهت جبران خسارت دختران و زنان قربانی به صورت مالی و غیرمالی باید به عمل آید (حسنیان، ۲:۱۳۹۱). در راستای مفاد اسناد بین المللی بسیاری از کشورها ختنه زنان را از طریق جرم انگاری، عملی غیرقانونی اعلام کرده اند، از جمله چهارده کشور آفریقایی که فرهنگ ختنه زنان را داشتند عبارتاند از: بنین، بورگینافاسو، جمهوری افریقای مرکزی، ساحل عاج، جیبوتی، اتیوپی، غنا، گینه، کنیا، نیجر، سنگال، تانزانیا و توگو که قانون منع عمل ختنه زنان به تصویب رساندند (حسنیان،۱۳۹۱:۱۴۵). همچنین قوانین حمایتی برای بزه دیدگان و زیان دیدگان در راستای جبران خسارت مادی و سایر خسارتها را در نظر گرفته اند. در قوانین کیفری ایران ختنه دختران و زنان به عنوان یک رفتار خاص  جرم انگاری نشده است، اما حکم آن از قوانین کلی قابل استنباط است. ماده ۶۶۴ قانون مجازات اسلامی مصوب ۱۳۹۲ در کتاب دیات که مربوط است به ایراد جنایت غیرعمدی بر نفس، اعضاء و منافع بیان می کند که قطع و از بین بردن هر یک از دو طرف اندام تناسلی زن موجب نصف دیه کامل زن است و قطع و از بین بردن بخشی از آن به همان نسبت دیه دارد. در این ماده هیچ تفاوتی ما بین باکره و غیرباکره بزرگسال و خردسال سالم و معیوب نیست. همچنین در ماده ۷۰۶  ق.م.ا مقرر شده است که از بین بردن قدرت انزال یا تولید مثل مرد یا بارداری زن یا از بین رفتن لذت مقاربت زن یا مرد موجب ارش است و وفق ماده  ۷۰۷ ق.م.ا، از بین بردن کامل قدرت مقاربت موجب دیه کامل است.

در خصوص حمایت از قربانیان و زیان دیدگان این پدیده خشونت بار، هر چند بر اساس منشور حقوق و مسئولیتهای زنان در نظام جمهوری اسلامی ایران، آیین نامه مرجع ملی کنوانسیون حقوق کودک در جمهوری اسلامی ایران، موادی از قانون مجازات اسلامی، قانون آیین دادرسی کیفری، قانون مسئولیت مدنی در این راستا قابل بحث هستند، اما همچنان خلاهای فراوانی در این زمینه به چشم می خورد که برابر اصول ۱۹، ۲۰، ۲۱ قانون اساسی که به حقوق مساوی مردم‏ ایران‏ اشاره دارد و همه افراد ملت اعم از زن و مرد را در حمایت قانون یکسان قرار داده و از همه حقوق انسانی، سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی با رعایت موازین اسلامی برخوردار و دولت را موظف نموده تا حقوق زنان را در تمام جهات با رعایت موازین اسلامی تضمین نماید، و وفق اصول ۲۲ و ۴۰ این قانون که حیثیت‏ و جان‏ افراد را از تعرض‏ و هر گونه خسارت و ضرر مصون‏ می داند؛ باید اقداماتی صورت گیرد. علت شناسی دقیق این پدیده و اتخاذ تدابیر پیشگیرانه بر اساس آن و در کنار آن تصویب قانون جامع که هم شامل حمایت های کیفری و غیرکیفری باشد از آن جهت که راه هر گونه سو استفاده و یا اعمال سلیقه را مسدود می نماید، در این زمینه ضروری و یکی از مهم ترین اقدامات است (عباچی،۱۷۱:۱۳۸۰).  بنابراین، اولین اقدام در این راستا، اصلاح و تصویب هر چه زودتر قوانین حمایتی از جمله لایحه تامین امنیت زنان در برابر خشونت، لایحه حمایت از کودکان و نوجوانان و لایحه حمایت از بزه دیدگان در راستای در نظر گرفتن منافع عالی دختران و زنانی که در معرض بزه دیدگی یا ورود آسیب به سلامت جسمی، روانی، اجتماعی و اخلاقی هستند، می باشد.

خلاصه برخی از مقالات و پایان نامه هایی که در ایران در حوزه حقوقی و ختنه دختران انجام شده است:

۱-سهیلا استیری (۱۳۹۶) در پایان نامه کارشناسی ارشد تحت عنوان بررسی فقهی- اجتماعی احکام پس از تولد نوزاد دختر (مطالعه موردی ختنه دختران) خود می نویسد: از میان ادله اربعه دلیلی که ناظر بر وجوب و یا تاکید در انجام این عمل باشد وجود ندارد و یا از نظر سند و دلالت دچار خدشه است و تنها در دین توصیه‌ای در این زمینه از باب مکرمت شده است. مهم آن است که ختنه دختران با ناقص سازی جنسی آنان تفاوت داشته و نمی‌توان دینی را که مطابق فطرت بشر است و به عنوان کامل‌ترین و جامع‌ترین ادیان معرفی شده متهم به جواز خشونت و صدمه به بعد جسمانی و تناسلی زن دانست. ختنه در واقع عملی است که در اصطلاح پزشکی با عنوان هودکتومی از آن یاد می‌شود.

۲- فهیمه حسنیان (۱۳۹۱) در پایان نامه کارشناسی ارشد خود با عنوان ممنوعیت ختنه زنان در اسناد بین‌المللی با تاکید بر روند کشورهای درگیر می نویسد: بر اساس گزارش سازمان بهداشت جهانی نزدیک ۱۴۰ میلیون زن و دختر در سرتاسر جهان با نتایج حاصل از ختنه زندگی می کنند، این عمل به طور غالب بر روی دختران بین سنین نوزادی تا پانزده سال صورت می گیرد. تخمین ها نشان میدهد که در آفریقا ۹۲ میلیون دختر بالای ۱۰ سال تحت این عمل قرار گرفته اند. میزان گستردگی عمل قطع عضو جنسی زنان در سطح برخی کشورها باعث شد این عمل، در تعدادی از اسناد بین المللی مورد توجه قرار گرفته و به عنوان نوعی خشونت علیه زنان وکودکان شناخته شود. این اسناد از دولتها می خواهد تا کلیه اقدامات لازم در جهت حمایت از زنان را در برابر این گونه اعمال غیرانسانی به عمل آورند، این گونه اقدامات جنبه انحصاری نداشته و صرفا به تدابیر قانونی محدود نمی شود بلکه از دولتها می خواهند که علاوه بر وضع مجازات های مناسب برای مرتکبین این اعمال و یا تقویت و اصلاح قوانین موجود در این رابطه، اقدامات لازم را نیز جهت جبران خسارت زنان قربانی به صورت مالی و غیرمالی به عمل آورند.

۳- ندا مقدمی (۱۳۹۲) در پایان نامه کارشناسی ارشد خود با عنوان ختنه زنان در ایران و ضرورت حمایت کیفری در قبال آن می نویسد حقوق بشر و آزادیهای اساسی جزئی از حقوق مسلم انسانها اعم از مردان و زنان است. زنان به عنوان نیمی از جمعیت بشری صاحبان اصلی حقوقی هستند که تحت عنوان حقوق بشر زنان از آن نام برده می شود با این حال این حقوق در بسیاری از موارد مورد تضییع و تعدی قرار می گیرند. خشونت زنان به عنوان یکی از موارد جدی نقض حقوق بشر در مقیاس جهانی است و زنان به عنوان قربانیان اصلی خشونت انواع گوناگون آن را در سراسر زندگی خود تحربه می کنند. ختنه زنان رسمی است فرهنگی که در نتیجه انجام برخی از انواع آن، صدمات جبران ناپذیری بر تمامیت جسمانی زنان وارد می آید که ناقص حقوق انسانی آنان می باشد و از این حیث یکی از اشکال خشونت علیه زنان است. ایران یکی از کشورهای هست که این رسم در بخش های از آن رواج دارد و از آنجا که رسالت مهم حقوق کیفری پاسداری از ارزش های والای جامعه است انتظار می رود در حقوق کیفری ایران به جهت کاهش شیوع این عمل و احقاق حقوق بزه دیدگان آن حمایت کیفری صورت پذیرد.

۴- ریبوار یوسفپناه (۱۳۹۳) در پایان نامه کارشناسی ارشد خود با عنوان بررسی حکم ختنه در فقه مذاهب اربعه اهل سنت می نویسد ختنه در تاریخ بشری سابقهای زیاد دارد و مورد تایید ادیان آسمانی و توحیدی و برخی از آیین هاست این کار در مورد مرد وزن غالبا در دوران کودکی و روزهای آغازین بعد از تولد انجام می گیرد. ختنه در مرد با قطع کردن و بریدن پوست پوشاننده ی حشفه (سر آلت تناسلی) و در زن با قطع کردن پایین قسمت قسمت پوستی که بالای مهبل (قسمت انتهایی بنظر)واقع شده و شبیه تاج خروس است، انجام می گیرد. غالب فقها ختنه کردن را به عنوان امری مشروع پذیرفته اند. لکن در مورد نوع حکم تکلیفی آن با هم اختلافی دارند. برخی آن را برای مردان و زنان واجب و برخی آن را برای مردان و زنان سنت موکده و عده ای هم آن را برای زن مکرمه دانسته اند.

باید متذکر شد که پایان نامه یوسف پناه در مقایسه با سایر پایان نامه های انجام شده عمل ختنه دختران را عمری ضروری می داند و از انجام این عمل همچون ختنه در مردان دفاع می کند.

۵- معصومه سیمبر  و دیگران (۱۳۹۵) در مقاله خود با عنوان پیامد ختنه در زنان مروری بر مطالعات موجود می نویسند طبق تعریف سازمان بهداشت جهانی ختنه زنان شامل برداشت یا صدمه به بخش یا تمام قسمت های دستگاه تناسلی خارجی زنان بدون دلیل پزشگی است. براساس گزارش سازمان بهداشت جهانی ۱۰۰ تا۱۴۰میلیون زن و دختر در دنیا ختنه شده اند که در مطالعات مختلف عوارض و پیامدهای متعددی برای این عمل ذکر شده است.

۶- علی غلامی، ندا مقدمی (۱۳۹۷) در مقاله خود با عنوان جرائم محتمل در ختنه دختران و ضرورت جرم انگاری آن می نویسند ختنه دختران در برخی از انواع آن، صدمات جبران ناپذیری بر تمامیت جسمانی زنان وارد میسازد و این در حالی است که برخی منابع فقهی اعم از فقه اهل سنت و فقه امامیه بیانگر رویکرد مثبت فقه به ختنه دختران بوده و گاهی حکم به استحباب این عمل شده است سوالی که در اینحا مطرح میگردد نگاه فقهای شیعه به این موضوع و‌ حکم آن است. نگارندگان با روش تحلیل محتوایی متون روایی و فقهی و بررسی انواع ختنه دختران و تطبیق آنها با مفاد و مضمون این نصوص قائل اند که حکم جواز اسلام در رابطه با ختنه دختران تنها به خفیف ترین درجه ختنه تعلق می گیرد و سایر انواع آن که متضمن ایراد آسیبها و صدمات است از این خارج است. بر همین اساس ضروری است جهت کاهش شیوع این و احقاق حقوق بزه دیدگان آن، حمایت کیفری موثری از جمله جرم انگاری در قبال مصادیقی از ختنه دختران که از حگم جواز اسلام خارج بوده منجر به صدمات جدی به تمامیت جسمانی و روانی آنان می گردد صورت می پذیرد.

۷- محبوبه حاجی فقها و دیگران (۱۳۹۵) در مقاله خود با عنوان ختنه دختران الزام دینی یا اجبار فرهنگی می نویسند آداب و رسوم احتماعی ممکن است از دین منشا گرفته و یا ریشه غیرمذهبی داشته باشند. یکی از رفتارهای اجتماعی که از گذشته های دور در میان برخی اقوام رواج داشته، ختنه دختران است برخی افراد واجب دینی آن را بیان می کنند. برای پی بردن به صحت این ادعا باید دستورات ادیان آسمانی آشنا شد مطالعه حاظر با هدف بررسی دیدگاه ادیان آسمانی اسلام، مسیحیت و یهودیت درباره ختنه دختران انحام شد.

۸- تهمینه فرج خدا و دیگران (۱۳۹۰) مقاله ای با عنوان بررسی پیامدهای اخلاقی ابعاد حقوقی و راه کارهای ریشه کنی ختنه زنان می نویسند. آمار دقیقی از میزان شیوع ختنه در بین زنان ایرانی وجود ندارد. اما طبق تحقیقی در شهرستان میناب این عمل از شیوع ۷۰درصد برخوردار است. ختنه زنان به علل مختلف فرهنگی، اجتماعی و مذهبی انجام می شود. این کار ریشه در تبعیض های شدید جنسیتی علیه زنان دارد. ختنه به عنوان عاملی برای حفظ باکرگی، زیبایی و پاکیزگی زن در نظر گرفته می شود. ختنه زنان دارای عوارض فراوانی است. عوارض کوتاه مدت نظیر درد، عفونت، مشکلات اداری، سپتی سمی و پیامدهای بلند مدت مانند درد مزمن، عفونت لگنی، دیس پارونی و افزایش شیوع ناباروری است. ختنه زنان در روند زایمان اختلال ایجاد می کند و میزان مرگ مادر و نوزاد را افزایش می دهد.ختنه زنان مصداق خشونت علیه زنان و کودکان و نقض حقوق بشر است. همان طور که ذکر شد زنان و دختران در برخی از مناطق ایران ختنه می شوند. برای توقف ختنه زنان درکشورمان می توانیم از رسانه ها، مدارس و گروه های مذهبی جهت افزایش آگاهی مردم استفاده کنیم و قوانین علیه این عمل وضع کنیم. باید در نظر داشته باشیم که راه درازی پیش روی کسانی است که سعی در پایان بخشیدن به این عمل دارند‌.

۹- مسعود بسامی و دیگران (۱۳۸۹) مقاله ای با عنوان ختنه زنان از دیدگاه فقه حقوق و پزشگی می نویسند سازمان بهداشت حهانی برآورد کرده است که سالانه حدود سه میلیون زن و دختر در معرض بریدن آلت تناسلی قرار دارند. بریدن آلت تناسلی زنان درجات مختلفی دارد که از خفیف ترین و جزییترین نوع آن یعنی بریدن لبهای بزرگ و کوچک متفاوت می باشد. پزشکان و متخصصان تمام درجات بریدن آلت تناسلی زنان را برای سلامتی آنان مضر دانستهو هیچ گونه فایدهای را بر آن مترتب نمی دانند. از سوی دیگر به نظر برخی فقهای اسلام خصوصا متقدمین برش جزیی کلیتوریس که  به ختنه زنان مشهور است، منعی نداشته به گونه ای که حتی قائل به مستحب بودن آن شده اند. لذا بین فقها و پزشگان و نویسندگان تمام انواع بریدن آلت تناسلی زنان را عنوان ختنه زنان تعریف کرده اند، اما در فقه و حقوق اسلامی هیچ گاه بریدن آلت تناسلی زنان با ختنه زنان یکسان نبوده و دو موضوع متفاوت می باشند. به گونه ای که در اسلام بریدن آلت تناسلی زنان ممنوع بوده و مستوجب مجازات است. لکن ختنه در دیدگاه برخی فقها که با این موضوع موافق هستند منعی ندارد.

۱۰- مصطفی ذوالفقار طلب ، محمد جمالی (۱۳۹۳) مقاله ای با عنوان ختنه زنان از دیدگاه مذاهب فقهی می نویسند ختنه زنان از جمله رسوم کهن پیش از اسلام است که دین اسلام با رعایت مسایل عرفی و بکارگیری شیوه تدریجی به تعدیل آن پرداخته است. فقها در بین انواع ختنه فقط برداشتن غفله (پوست روی ملیتوریس) صرف نظر از نوع حکم آن به لحاظ وجوب، استحباب و مکرمت را جایز دانسته اند که از آن تعبیر به ختنه شرعی (سنت) کرده ولی انواع دیگر ختنه ها تعبیر به ختنه غیرشرعی (فرعونی) کرده اند. از سوی سازمانهای حقوق بشر و سازمانهای هم سو با آن به وضع قوانین سخت گیرانه ای بر ضد انواع ختنه پرداختهاند که در این میان بعضی از فقهای معاصر اهل سنت امامیه با این دیدگاه متفق القول اند. وجود گزارشات ضد و نقیض پزشگی درباره آثار مثبت و منفی ختنه زنان و ممنوعیت همه انواع ختنه از سوی طرفداران دیدگاه متفق القول اند. وحود گزارشات ضد و نقیض درباره آثار مثبت و منفی ختنه زنان و ممنوعیت همه انواع ختنه از سوی طرفداران دیدگاه مخالف این عمل و نیز عدم توجه به مقاصد شریعت در بیان احکام شرعی ختنه زنان پژوهش در این مقاله را ضروری می گرداند، بدین منظور در این مقاله پس از پرداختن به ماهیت ختنه زنان، دیدگاه مذاهب فقهی را درباره این موضوع بیان می کنیم.

منابع

۱- استیری، سهیلا،  بررسی فقهی- اجتماعی احکام پس از تولد نوزاد دختر، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه الزهرا ۱۳۹۶

۲-امیدی محمدرضا،کنوانسیون حقوق کودک و حق شرط ایران،تهران چاپ اول ۱۳۸۵

۳-بسامی مسعود،ختنه زنان از دیدگاه فقه،حقوق و پزشگی،مجله فقه پزشگی،شماره ۵و۶زمستان۱۳۸۹وبهار ۱۳۹۰

۴-بیگی جمال،بزه دیدگی اطفال در حقوق ایران نشر میزان چاپ اول تهران تابستان ۱۳۸۴

۵-حاجی فقها محبوبه،ختنه دختران:الزام دینی یا اجبار فرهنگی،مجله زنان،مامایی و نازایی دوره نوزدهم شماره۲۵مهرماه ۱۳۹۵

۶-حسنیان فهیمه،ممنوعیت ختنه زنان در اسناد بین المللی با تاکید بر روند کشورهای درگیر پایان نامه کارشناسی ارشد دانشگاه آراد اسلامی واحد تهران مرکز ۱۳۹۱

۷-ذوالفقار طلب مصطفی و جمالی محمد،ختنه از دیدگاه مذاهب فقهی شماره ۱۸و۱۹بهار و تابستان ۱۳۹۳

۸-سیمبر معصومه،پیامدهای ختنه در زنان:مروری بر مطالعه موجود مجله زیست پزشگی جرجانی دوره۲شماره ۱۳۹۳،۱

۹-عباچی مریم،حقوق کیفری اطفال در اسناد سازمان ملل انتشارات مجد تهران چاپ دوم ۱۳۸۸

۱۰-عباچی مریم،مجموعه مقالات حقوق کودک، انتشارات مجد کرسی حقوق بشر سال ۱۳۹۵

۱۱-عباچی مریم،رهنمودهای حقوق کیفری د رقبال کودکان بزه دیده،مجله حقوقی دادگستری شماره۵۳_۵۵ پاییز و زمستان ۱۳۸۴

۱۲-عظیم زاده شادی و هدایت هدیه،جبران خسارت ناشی از جرم کودک تا نحوه ترمیم خسارت:با نگاهی تطبیقی به قوانین آمریکایی و اسناد بین المللی فصل نامه پژوهش حقوق کیفری سال پنجم شماره ۱۷زمستان ۱۳۹۵

۱۳-علیزاده عبدالرضا،مبانی رویکرد اجتماعی به حقوق؛جستاری نظریه های جامعه شناسی حقوقی و بنیاد های حقوقی ایران،انتشارات سمت چاپ اول تهران زمستان ۱۳۸۷

۱۴-غلامی علی و مقدمی ندا،جرائم محتمل در ختنه دختران و ضرورت جرم انگاری آن، مجله حقوق پزشگی شماره ۴۵تابستان ۱۳۹۶

۱۵-فرج الهی رضا،جرم شناسی و مسولیت کیفری،بنیاد حقوقی میزان چاپ اول تابستان ۱۳۸۹

۱۶-فرج خدا تهمینه،بررسی پیامدهای اخلاقی، ابعاد حقوقی و راهکارهای ریشه کنی ختنه زنان ، مجله اخلاق پزشگی شماره۱۸زمستان ۱۳۹۰

۱۷-کریمی فاطمه،تراژدی تن (خشونت علیه زنان) انتشارات روشنگران و مطالعات زنان چاپ اول تهران ۱۳۸۹

۱۸-محمدی اصل عباس،جنسیت و خشونت ،نشر گل آذین چاپ اول تهران ۱۳۸۰

۱۹-مقدمی ندا،ختنه زنان در ایران و ضرورت حمایت های کیفری در قبال آن ،پایان نامه کارشناسی ارشد دانشگاه شهید باهنر کرمان ۱۳۹۲

۲۰-یوسف پناه  ریبوار، بررسی حکم  ختنه در فقه مذاهب اربعه اهل سنت، پایان نامه کارشناسی ارشد دانشگاه کردستان ۱۳۹۱