یادآوری تداوم ناقص سازی جنسی زنان در ایران و ذهنیت های نادرست
۲۳ بهمن ۱۳۹۴
تلاش برای ترمیم بدن زنان بعد از «ختنه»
۲۷ بهمن ۱۳۹۴
مشکلات زنان و تاثیر داعش بر آنها در گفت‌وگو با بنیانگذاران موسسه وادی در کردستان عراق
ژینا مدرس گنجی
در رسانه‌ها و شبکه‌های مختلف اجتماعی در میان هیاهوی خبرهای جنگ در جاهای مختلف خاورمیانه یک خبر از یک جنگ متفاوت رسید، سازمان ملل تایید کرد که «داعش» دستور داده همه زنان و دختران و با شروع از شهر موصل باید به «مثله کردن اندام جنسى زن» تن بدهند. اما این نخستین بار نبود که دنیا بهت‌زده این تراژدی و این رو از خشونت می‌شد.
در سال ۲۰۰۸ /۱۳۸۷ تصویر شیلانِ هفت ساله وقتی جهانی شد که آمیت پالی، گزارشگر واشنگتن‌پست در شهرستان دوزخورماتو در کردستان عراق عکس‌ها و گزارشی از ختنه این دختر تهیه کرد.
گزارشگر واشنگتن‌پست «آمیت بالی» داستان دختر خردسالی را که قربانی ختنه می‌شود این‌گونه روایت کرد که «شیلان انور در مراسمی شرکت می‌کند که پیش‌تر مادرش برای او تعریف کرده است اما هنگامی که به مراسم مورد نظر می‌رود می‌بیند که خبری نیست و گول خورده. به جای مراسم زنی که در محله‌‌شان به ماما شهرت دارد آنجاست. پس از آمدن شیلان، ما درب قرمز رنگ زنگ گرفته را به رویش می‌بندد. هنگامی که شیلان می‌بیند که مادر لباس‌هایش را از تن او درمی‌آورد وحشت‌زده می‌شود و به لرزه می‌افتد. ماما شبیه شخصی که قصد دارد مرغی را سر ببرد پاهای شیلان را می‌گیرد و تیزبری شبیه آنچه در سلمانی‌ها از آن استفاده می‌کند را بیرون آورده و شروع می‌کند. بعد از اینکه مامای محل قسمت مورد نظرش از اندام شیلان را می‌برد، دختر بیچاره با تمام قدرت جیغ می‌زند و صدایش به منزل همسایه‌ها نیز می‌رسد. اما مادرش چنان با افتخار او را در آغوش می‌کشد که انگار رویایش محقق شده است.»
همیشه قدرت تصاویر و عکس انکارناپذیر بوده. میلیون‌ها نفر این عکس‌های تکان‌دهنده را دیدهاند و رسانه‌ها نیز عکس‌ها و گزارش‌ها را تکثیر کردند. در سال ۱۹۷۷شاید برای نخستین بار بود که «دکتر نوال سعداوی» در قاهره مصر با انتشار کتاب چهره عریان زن عرب این موضوع را جهانی کرد و همیشه با دیدگاهی متفاوت به این مساله نگاه کرده. در سال ۱۹۸۵ در کپنهاک فعالان ریشه‌کنی این عمل در نشست سازمان‌های غیردولتی این موضوع را مورد بحث قرار دادند. در سال ۲۰۰۳ «استلا اوبا سانجو» بانوی اول نیجریه در کنفرانسی که توسط کمیته مناسک سنتی تاثیرگذار بر سلامت زنان و کودکان آفریقایی برگزار شد در سازمان ملل در این مورد سخنرانی کرد و روز ۹ فوریه را برای روز جهانی مبارزه با ختنه دختران اعلام کرد و سازمان ملل متحد برنامه‌ای برای کاهش قابل ملاحظه میزان انجام این عمل تا سال ۲۰۱۵ دارد و اقداماتی برای برچیدن این رسم در دو سطح جامعه و ملی پیشنهاد کرده است.
«واریس دیری» سومالیایی تبار، مانکن، نویسنده و سخنگوی حقوق زنان در آفریقاست و به عنوان سفیر سازمان ملل در راه توقف ختنه زنان جهان فعالیت می‌کند، در سال ۲۰۰۵ با نوشتن کتاب گل صحرا (داستان زندگی خود) مخاطبان بیشتری را درگیر این موضوع کرد و این‌گونه شد که در سطح جهانی کتاب‌ها و مقالات بسیاری نوشته شد، فیلم‌های مستند و سینمایی ساخته شد و موضوع پایان نامه دانشگاهی انتخاب می‌شود. با وجود همه اینها هنوز هم ناقص‌سازی اندام جنسی زنان در بسیاری جاها با اهداف: تضمینی برای باکرگی، کنترل میل جنسی و باروری، عفت و پاکدامنی، افزایش قدرت تولید مثل، افزایش وفاداری زن به شوهر و تکمیل‌کننده سلامتی زن انجام می‌شود.
در این چند سال کردستان عراق تجربه‌های موفقیت‌آمیزی در این مورد داشته. موسسه غیردولتی «وادی» یک ان‌جی‌اوی اصالتا آلمانی و با ۲۰ سال تجربه کاری است که موفق شده در کردستان عراق از سال ۲۰۰۸ سکوت‌ها را بشکند و عملگرایانه وارد میدان شود. کردستان عراق که در شمال شرقی عراق قرار دارد، از جمله جاهای دیگراست که دارای روستاها و شهرهایی است که درصدهای بالایی از ختنه دختران با آمار ۹۰ درصد را شامل می‌شود.
سوعاد اورحمان شریف و فلاح مرادخان شاکر زوجی هستند که هردو فعالانه در وادی کار می‌کنند و من را در تهیه این مصاحبه یاری دادند و از تجربیات این ان‌جی‌او و شرایط‌شان در کردستان عراق در این راستا برایمان می‌گویند. فلاح از بنیانگذاران موسسه و در حال حاضر مدیر موسسه وادی است، سوعاد مسوول بخش زنان وادی است.
لطفا در مورد «وادی» برایمان بگویید. وادی از چه تاریخی و چگونه شروع به کار کرده است؟
«وادی» یک تشکل غیردولتی بشردوستانه آلمانی – عراقی است که با اهدافِ تحقق دموکراسی، جامعه مدنی و حقوق بشر در کردستان و عراق فعالیت دارد. وادی در سال ۱۹۹۳ در عراق و حریم کردستان شروع به کار کرده است، ما از ۲۰۰۴ تا ۲۰۰۷ سعی کردیم در مورد ختنه دختران تخصصی کار کنیم که نهایتا در تاریخ ۸ مارس ۲۰۰۷ کمپین «نه به ختنه دختران» را در کردستان برپا کردیم و تا امروز ادامه دارد.
حیطه فعالیت‌های وادی در چه مواردی است؟
ما در چندین حیطه فعالیت داریم ولی به صورت کلی و مهم‌ترین آنها شامل این موارد است:
الف- فرهنگ‌سازی برای جامعه مدنی، که این هدف خودشامل چندین مرحله است. ب- حوزه حقوق زنان، پ – حوزه حقوق کودکان و جوانان. ت. کمک رسانی به شیوه‌های مختلف به روستاهایی که در جریان بمباران شیمیایی سال ۸۸ میلادی (۶۶ شمسی/ که توسط صدام در راستای ژینوساید کردها) انجام شد و صدمه زیادی دیدهاند. ث- اطلاع‌رسانی عمومی. ج- حقوق بشر به صورت عمومی.
کارکنان وادی چگونه انتخاب می‌شوند و دارای چه ویژگی‌هایی هستند؟ آیا تحصیلات و تجربه‌های مرتبطی دارند؟
تیم ما شامل طیف گسترده‌ای است، افرادی با تخصص‌های گوناگون از جمله: حقوق، ژنتیک، مددکار و. . . ما را یاری می‌رسانند و افراد دیگری هم در تیم ما هستند که لزوما تخصص خاصی ندارند ولی اطلاعات و سواد مربوطه را دارند که در بخش کارهای اجتماعی کار می‌کنند. همچنین دوره‌های مختلفی جهت آموزش برای افرادی که می‌خواهند داوطلبانه با ما همکاری کنند و عضو شوند در مورد چگونه کار کردن در برنامه‌ها و پروژه‌های مختلف با همکاری نهادهای مختلف انجام می‌شود. به جز اینها ما همیشه برای آموزش و پیدا کردن راهکارهای جدید برای موقعیت کردستان و خارج از کردستان با فعالان در ترکیه، لبنان، اردن، امریکا و آلمان در ارتباطیم و نماینده‌هایمان در کنفرانس‌ها و مجمع‌های تخصصی که اعضای وادی شرکت می‌کنند.
وادی در چه جاهای دیگری شعبه دارد؟ و ارتباط این شعب با هم دیگر چگونه برقرار می‌شود؟.
وادی در عراق و آلمان شعبه دارد، اما به طور کلی فعالیت‌های ما خاورمیانه را دربرمی‌گیرد. ارتباط شعبه‌ها با هم از نوع افقی است. کارکنان از نژادها و ادیان مختلف هستند اما چون همه یک هدف داریم هماهنگ با هم کار می‌کنیم.
نظرتان در مورد گزارش و عکس‌هایی که در سال ۲۰۰۸ در واشنگتن‌پست در رابطه با ختنه کردن شیلان منتشر شد، چیست؟ آیا آن موقع شما از تهیه این گزارش خبر داشتید؟
در واقع وادی تهیه آن گزارش را به آن سبک و پخش آن عکس‌ها را غیراخلاقی می‌دانست و می‌داند. چون نباید برای تهیه عکس‌ها چند نفر دختر نقص عضو شوند. به نظر ما گزارش باید به طور دیگری تهیه و از انجام این عمل هم جلوگیری می‌شد. روند تهیه این گزارش همان موقع خیلی بحث برانگیز و مشکل‌ساز شد.
ولی من شخصا و خیلی‌های دیگر وقتی گزارش و عکس‌ها رو دیدیم فکر می‌کردیم که این کار و رسم برای شیلان قرار بوده همان روز انجام شود و این عکاس و خبرنگار هم همراه آنها شده‌اند. یعنی روند کار به این صورت نبوده؟
نه. درست است که عکس‌ها مستند بودند ولی ما مطلعیم که در آن موقعیت عکاسان و گزارشگران بابت به وجود آمدن آن شرایط برای عکاسی به خانواده شیلان پول دادند و در سال ۲۰۰۹ آن عکس‌ها در دنیا به عنوان بهترین عکس انتخاب شد، البته همه می‌دانیم متاسفانه در دنیای رسانه‌ها از این دست اتفاق‌ها بسیار اتفاق می‌افتد.
بسیاری در خاورمیانه و آفریقا از جمله نوال سعداوی بر این باورند که غربی‌ها نگاهی از بالا به این‌گونه از خشونت در خاورمیانه و آفریقا دارند در حالی که این خشونت می‌تواند با خشونت‌هایی از جنس دیگر در غرب برای زنان برابری کند در حالی که غرب خیلی خودسرانه و رسانه‌ای با این موضوع برخورد می‌کند. شما کارکنان وادی به عنوان فعالانی در عراق و کردستان این مساله را چطور می‌بینید؟
نمونه رسانه‌ای برخورد کردن با این جریان همین مثال شیلان است. البته در دوره‌ای به خصوص اوایل که بحث مطرح شد و تازگی داشت بله این طور بود ولی امروزه شرایط خیلی فرق کرده و کمتر این‌گونه احساس می‌شود.
وضعیت کلی «ناقص‌سازی اندام جنسی دختران» در کردستان عراق چگونه است؟
ناقص‌سازی اندام جنسی دختران در کردستان عراق تاریخ و قدمت‌اش بسیار طولانی است و ریشه تاریخی، مذهبی و آیینی عمیقی دارد. تشکل ما که ده سال است تخصصی در این زمینه کار می‌کند امروز به جرات می‌تواند بگوید که به این نتیجه رسیده‌ایم که آمار کم شده و خوشبختانه سال ۲۰۰۷ که پیشنهاد تصویب شدن قانونی در این رابطه به مجلس دادیم بالاخره سال ۲۰۱۱ این قانون تصویب شد و این کار الان حکم قانونی دارد.
این حکم قانونی چگونه است؟ و شامل چه موارد و مواقعی می‌شود؟
دقیقا این‌گونه تصویب شده که:
ممنوعیت مثله کردن اندام جنسی دختران بر اساس حقوق حریم کردستان:
قانون شماره ۸، تصویب شده در سال ۲۰۱۱/ قانون حمایت از خانواده در مقابل خشونت در حریم کردستان- عراق.
ماده ششم:
۱- هر کس قصد ختنه کردن دختران را داشته باشد باید جریمه نقدی بپردازد. که از حداقل یک میلیون تا حداکثر پنج میلیون دینار را شامل می‌شود. (در حال حاضر یک هزار دینار معادل دو هزار تومان است).
۲- هر کس عمل ختنه را انجام داد یا در آن سهیم بوده باید حداقل شش ماه و حداکثر دو سال در زندان باشد و جریمه نقدی به شرح حداقل دو میلیون دینار و حداکثر پنج میلیون دینار را پرداخت کند. با توجه به شرایط و حکم قاضی می‌تواند یکی از این دو مورد یا هر دو مورد با هم باشد.
۳- هر کس در حین عمل بازداشت شود ولی کار ناتمام بود و با موفقیت انجام نشده باشد و کار نیمه‌تمام باشد یا در آن مشارکت داشه باشد به مدت یک سال باید بازداشت شود و پنج میلیون دینار تا ۱۰ میلیون دینار جریمه نقدی بپردازد. با توجه به حکم قاضی یا هر دو مورد یا یکی از انها.
۴- اگر کسانی که کار را انجام می‌دهند یا مشارکت دارند دکتر، پرستار، ماما باشند برای سه سال اجازه کار نخواهند داشت و با حکم دادگاه محل کار آنها بسته خواهد شد.
قوانین خوبی است ولی آیا این قوانین ضمانت اجرایی هم دارند؟
متاسفانه نه هنوز، هرچند قانون‌ها تصویب شده‌اند و قانون‌های خوبی هم هستند ولی پیگیری و اجرا نمی‌شوند. البته وادی برنامه‌ای دو ساله دارد که با همکاری و دخالت دادن دولت انجام می‌شود و می‌تواند قدم‌های موثری در این راه بردارد.
این قوانین فقط مختص حریم کردستان است یا کلا عراق را هم شامل می‌شود؟
نه این قوانین فقط مختص حریم کردستان است.
مبارزه، راهکار و شیوه کارکرد شما و همکاران‌تان در این مورد چگونه است؟
در ابتدا تشکل ما تخصص و ویژه به این موضوع نگاه نمی‌کرد ولی ضرورت و لزوم ما را به این هدف رساند. من خودم شروع‌کننده این پروسه بودم و سرپرستی و و مدیریت کار را هم به عهده گرفتم. از همین رو چند نفر از فعالان در تشکل‌مان یک تیم تخصصی در رابطه با این موضوع تشکیل دادیم و ابتدا یک برنامه عمومی نوشتیم که شامل موقعیت‌ها و سن‌های مختلف بود. با تحقیق میدانی شروع کردیم و تا به حالا نزدیک به ۲۰۰۰ بازدید از شهرستان‌ها و روستاها انجام داده‌ایم که در این بازدیدها ۴۰۰۰۰ نفر ملاقات شده‌اند. از طرف دیگر از طریق چندین برنامه از رسانه‌های مختلف مانند رادیو، تلویزیون و روزنامه‌ها روشنگری کرده‌ایم و می‌کنیم. جدای از اینها با برگزاری همایش‌ها وکنفرانس‌ها، پخش کتاب و بروشور سعی می‌کنیم پروسه را کامل کنیم.
مراحل کار عملی شما به چه شکل است؟
تیم‌های ما در ابتدا با توجه به برنامه‌ریزی‌ها و تحقیق‌های از قبل آماده‌شده‌مان به مکان مورد نظر می‌روند و با کمک مراکز بهداشت و مدارس آن مکان (روستا و شهرستان ها) آماری اولیه از درصد میزان ناقص‌سازی دخترانی که عمل روی آنها انجام شده و مادرانی که همچنان قصد انجام آن را برای دخترانشان دارند در آن مکان به دست می‌آوریم بعد از آن تیمی از مددکار، دکتر و چند نفر دیگر به آنجا می‌روند و سعی می‌کنیم از روحانیون و شخص مذهبی آن مکان دعوت کنیم و کمک بگیریم که با مردم صحبت کنند که این یک قانون اسلامی و دستور پیغمبر نیست. بعد از این مرحله با کمک مراکز بهداشت و مدارس جلساتی تشکیل می‌دهیم که پزشک از ضرر‌ها و عواقب این عمل برای مادران یا زنان و دخترانی که نزدیک ازدواج یا مادر شدن‌شان است، می‌گوید و به سوال‌ها جواب می‌دهد. مددکار هم همین طور جوانب دیگر را توضیح می‌دهد و مشاوره و روشنگری می‌کنند و کتابچه‌هایی حاوی تصاویر و اطلاعات به زبان ساده به آنها تحویل داده می‌شود. آخر سر آماری از نظر مشارکت‌کننده‌ها جمع‌آوری می‌شود طبق برنامه و مدت تعیین شده بعد از یک بازه زمانی دوباره به آن مکان سر زده می‌شود که تغییرات دیده شود و باز با تغییراتی در کار دوباره انجام می‌شود. نسبتا بیشتر انرژی‌مان را هم روی دخترانی که قرار است ازدواج کنند یا به زودی بچه‌دار شوند صرف می‌کنیم که از نسل تازه هستند و راحت‌تر با این موضوع کنار می‌آیند و اطلاعات‌شان بیشتر است و اکثرا درس خوانده‌اند که حداقل نسل جدیدی که قرار است به دنیا بیاید کمتر دامنگیر این مشکل باشند تا به امید اینکه کلا این مشکل حل شود.
واکنش فامیل‌ها و اطرافیان خودتان به این کار چگونه است؟
بعضا سرزنش‌مان می‌کنند ولی عموما نه کمک می‌کنند نه مانع می‌شوند. چندبار هم پیش آمده که پند و اندرزمان می‌دهند که این کار را ادامه ندهیم. اما هرچه بیشتر می‌گذرد خوشبختانه آگاهی‌ها بیشتر می‌شود. راستش را بخواهید من به آینده خوشبینم که بهتر و بیشتر ما را درک کنند و حتی همراهی‌مان کنند.
واکنش کلی مردم و اجتماع در مورد این کار شما چگونه است؟
اگر کوتاه بخواهم جواب بدهم باید بگویم که بدون گمان خواست جامعه ایجاب کرده که ما کار کنیم در عین حال مشکلات، سوءتفاهم و گیروگرفت هم پیش آمده و می‌آید. همان‌طور که گفتم خیلی‌ها می‌گویند که جای خجالت دارد و سرزنش‌مان می‌کنند. از طرف دیگر هم استقبال خوبی شده و خیلی از مردم حتی در روستاها خوشحالند که اطلاع‌رسانی می‌شود. از دیگر سختی‌های این کار متقاعد کردن و جمع کردن زنان در روستاهاست که خود این تجربه را داشته‌اند یا قرار است دخترانشان را هم شامل کنند. چون باید از مضرات و عواقب سخت این مساله بگوییم و این هم روح و روان آنها را زخمی‌تر می‌کند و لطمه می‌بینند. کارهای‌مان مانند چوب دو سر آتش است. خیلی وقت‌ها با وجود سختی‌های بسیار و از جنس‌های مختلف، خودم تعجب می‌کنم که چطور توانسته‌ایم هنوز ادامه بدهیم و پایدار باشیم.
آیا دولت اقلیم کردستان شما را در این هدف یاری می‌کنند؟حمایت و واکنش‌ها چگونه است؟دولت و مجلس آیا نهاد، ارگان یا بودجه‌ای به این مشکل اختصاص داده‌اند؟
در ۱۰ سال اخیر ما هیچ کمک مالی از طرف حکومت حریم کردستان و عراق نداشته‌ایم. تاکنون هم هیچ بودجه مشخصی به این کار اختصاص نداده‌اند ما هم نه به این کمک‌های مالی امیدواریم، نه درخواستی کرده‌ایم. می‌خواهیم استقلال خودمان را حفظ کنیم ونه از دولت نه حزب‌ها هیچ‌کدام پولی نمی‌گیریم. مجلس در حد تصویب کردن آن قوانین مربوطه کار کرد که پیگیری هم نمی‌شوند. از طرف دولت معمولا اگر برنامه‌ای هم باشد کوتاه‌مدت است. ولی گاهی کارهای‌مان را از طریق رسانه‌ها و برگزاری برنامه‌ها حمایت می‌کنند.
به جز شما چه آن جی او یا دیگر مراکزی به این کار می‌پردازند؟
اتحادیه زنان وابسته به دولت برنامه‌های کوتاه‌مدتی در این مورد داشته ولی در حال حاضر ما مشغول برنامه‌ریزی برای همکاری با هفت تشکل دیگر در کردستان هستیم که آنها را فعال کنیم تا کار و وظایف تقسیم شوند.
فکر می‌کنید نسبت به اوایل کارتان، تغییرات در شرایط از نظر کیفی و کمی چگونه بوده است؟
تغییرات زیادی روی داده و مبالغه نیست اگر بگویم در این راه بسیار موثر بودیم و موفق شده‌ایم کارهای اساسی و ریشه‌ای انجام بدهیم تا این عمل ممنوع اعلام و متوقف شود. ما دولت را قانع کردیم که این موضوع جدی است و احتیاج به پیگیری جدی دارد. اکنون در خاورمیانه حرکت جدیدی در حال وقوع است و کمپین نه به ختنه دختران در جریان است. از نظر آماری در بسیاری از روستاها که آمار ۹۰ درصد بوده الان به ۴۰ درصد رسیده که خبر خوبی است و ما همچنان باز امیدوار هستیم.
هرچند باخبریم که داعش وارد حریم دولت خودگردان کردستان نشده ولی آیا با این تغییرات اخیر شرایط را چگونه می‌بینید؟
این کار داعش اصلا قابل قبول نیست. اما تا جایی که ما اطلاع داریم و سعی خودمان را هم می‌کنیم نمی‌گذاریم انجام شود. این روزها داعش بسیار خبرسازی می‌کند هرچند آگاهیم از دستورهای عجیب و غریبی که در مورد همه و به خصوص زنان می‌دهد ولی باز امیدواریم که اجرا نشود.
ما هم امیدواریم ولی آیا داعش توانسته در روند کار شما و همکاران‌تان موثر باشد؟
تا الان نه اما خب ما همه نگرانیم که اگر ماندگار شوند و قدرت بیشتری به دست بگیرند روزهای سختی را خواهیم داشت و قطعا با کل فعالیت‌های ما هم مخالفت و ممانعت خواهند کرد.
برنامه‌های آینده وادی در این موضوع چگونه است و شامل چه مواردی می‌شود؟
بالاخره با تلاش‌های فراوان موفق شدیم که یونیسف را درگیر این مساله کنیم و به همکاری راضی‌شان کنیم. این یک طرح با برنامه‌ریزی دوساله برای گسترش تلاش‌های‌مان در موقعیت کنونی عراق و حریم کردستان بخصوص شهر کرکوک است با همکاری هفت تشکلی که گفتم و امیدواریم که با همکاری همه‌مان و نهایت سعی‌مان دیگر دخترانی که به دنیا می‌آیند این تجربه تلخ را نداشته باشند.
