گفتگو با حسن مکارمی روانکاوی پدیده ختنه دختران/ رایحه مظفریان
۸ دی ۱۳۹۴
تکه‌‌ای گوشت در دستان پدرم
۸ دی ۱۳۹۴
ریشه‌های تاریخی ناقص‌سازی جنسی زنان
رایحه مظفریان
در مقالات متعددی که پیرامون ختنه زنان نوشته شده است، واکنش‌های مخاطبان در برخی سایت‌ها دیده می‌شود. برخی از آن‌ها ختنه را میراث اعراب برای ایرانیان می‌دانند و برخی نیز اسلام را عامل دامن زدن به رواج این سُنت فرض می‌کنند. در مقاله‌ای با عنوان «ختنه، سنت و مذهب» و همچنین در فصل گسترده‌ای در کتاب تیغ و سنت سعی شد به صورت جامع به شرح این موضوع پرداخته شود که ختنه زنان و همچنین مردان به هیچ عنوان ریشه در مذهب به ویژه اسلام ندارد اگرچه بعد‌ها به نوعی خود را در مذهب جا داده است.بنابراین موضوع دیگری که باقی می‌ماند قضاوت مخاطبینی است که ختنه را یادگار حمله اعراب و حضور ایشان در ایران و سایر نقاط دنیا می‌دانند؛ لذا به مناسبت روز ۶ فوریه (۱۷ بهمن) که برای مبارزه و ریشه‌کنی ختنه زنان در دنیا انتخاب شده، مقاله حاضر آماده شده است تا به ریشه‌های ختنه زنان اشاره کند، که شاید بخشی از ابهامات این موضوع رفع گردد. همچنین باید این نکته را نیز در نظر گرفت که ختنه زنان در بسیاری از نقاط دنیا با درجه بندی‌های مختلفی که از سوی سازمان بهداشت جهانی تقسیم بندی شده است، انجام می‌گیرد.
در ایران نیز در پاره‌ای از مناطق ختنه زنان رواج دارد. ریشه کنی ختنه زنان در ایران نیازمند تلاش و کوشش سازمانی و مردمی است. زمانی که بر روی این موضوع در جزیره قشم کار می‌شد، در روستاهایی مانند سلخ که مردمی روشنفکر دارد، عواقب و عوارض ختنه کردن زنان مورد توجه مسئولین خانه بهداشت آن روستا قرار گرفت. بعد از مدتی طولانی، در تماسی که با مسئول خانه بهداشت گرفته شد ایشان گفتند: «از وقتی که شما آمدید و با کارهایی که انجام دادید، ختنه در روستای ما بسیار کم شده است و البته ما به همراه ماما و پزشک نیز برای کم کردن این عمل تلاش و پیگیری کردیم». بهورز سابق همین روستا، خانم زینت دریایی در کتاب خاطرات خود، در گرگ و میش راه، اظهار می‌دارند که:
«در منطقه قشم مردم معتقدند که دختران در سنین پنج تا هفت سال، همانند پسران باید» ختنه «شوند و این عمل را ماماروستا‌ها انجام می‌دهند. برای اینکه محل عمل عفونت نکند، داروی محلی می‌گذارند. مردم این منطقه بر این تصورند که دختر و پسر تا» ختنه «نشده‌اند نمی‌توانند نماز بخوانند. چه دختر و چه پسر تا» ختنه «نشود مکتب خانه‌ها قبولش نمی‌کنند.
دختر‌ها زود خوب می‌شوند. اگر همه کلیتوریس را بر ندارند خیلی زخمی نمی‌شوند، سه چهار روزه خوب می‌شوند. البته ماماهای قدیمی به کارشان وارد بودند. من نشنیدم در قدیم دختری از عفونت«ختنه» مرده باشد. اما ماماروستاهای جدید مثل قدیمی‌ها خبره نیستند. یک روز دختری را آوردند پیش من که موقع«ختنه»یکی از رگ‌هایش بریده شده بود. اگر این دختر را به بیمارستان نمی‌رساندیم می‌مرد.
روی رابطه جنسی تأثیر منفی می‌گذارد. من کشف کردم بعضی زن‌ها از موضوع ارضا جنسی آگاهی ندارند… زمانی که مامایی می‌کردم می‌دیدم بعضی زن‌ها کلیتوریس ندارند. وقتی با آن‌ها صحبت می‌کردم، می‌دیدم بعضی اصلا احساس لذت جنسی ندارند، چه برسد به نقطه اوج. من چون خیلی به این موضوع فکر می‌کردم با چند نفر حرف زدم و متوجه شدم که تعداد کمی از زن‌ها به مرحله ارضا رسیده بودند، بقیه اصلا نمی-دانستند چنین مرحله‌ای در زن هم هست. یکی دوتاشان که آگاه شدند بعدا به من گفتند:« از وقتی متوجه این قضیه شدیم دیدیم که می‌شود. »آن‌ها که کلیتوریس را از دست داده‌اند خیلی سخت به مرحله ارضا جنسی می‌رسند. آن‌ها که از نقطه اوج آگاه شده‌اند بالاخره به آن مرحله می‌رسند… مرد‌ها که اصلا به این مسایل توجه ندارند. فقط خودشان ارضا می‌شوند و می‌روند. از این رفتار حالت بدی به زن دست می‌دهد. بعضی از این زن‌ها بعد از اینکه مرد رفت با خود ارضایی به آن مرحله می‌رسند… اینجا هیچ زنی با مردش آن قدر راحت نیست که از این چیز‌ها صحبت کند. زن‌ها در این مورد مطلقا با مردشان و حتی با زن دیگر صحبت نمی‌کنند. برای من هم خیلی سخت بود به خودم بقبولانم که از این موضوع با بعضی زن‌ها حرف بزنم».
همچنین در کتاب دیگری که توسط خانم فاطمه کریمی با عنوان تراژدی تن نوشته شده، به برخی از اظهارات زنان ختنه شده کُرد و برخی موارد در زیر آمده، اشاره شده است:
۱. سن ختنه:
با توجه به گفته‌های افراد مصاحبه شونده در این کتاب، برای انجام عمل قطع آلت تناسلی زنان، سن مشخصی در نظر گرفته نشده است. عمل مذکور بر روی زنان مورد پژوهش در سنین مختلفی از چند ماهگی گرفته تا ۱۵ یا ۱۶ سالگی یا حتی بیشتر از این سن هم (قبل از ازدواج) صورت می‌گیرد. هر چند علمای مذهبی توصیه کرده‌اند که این عمل بعد از سنین کودکی صورت گیرد، برای مثال ملا محمد ربیعی (یکی از علمای منطقه) در کتاب باقیات الصالحات، جلد سوم توصیه می‌کند که «ختنه مؤنث معمولاً پس از دوران کودکی انجام شود (زیرا ابتدا گوشت‌های مزبور آن چنان نیستند که قابل بریدن باشند)»، اما به نظر می‌رسد که اغلب خانواده‌ها ترجیح می‌دهند که این عمل را در سنین پایین و در فاصله بین ۱۰ – ۴ سالگی بر روی دخترانشان اعمال کنند.
در پژوهشی در قشم (کتاب تیغ و سنت) نیز سن ختنه زنان در بین ۴۰۰ نفر مورد مطالعه به شرح زیر در جدول آمده است که نشان می‌دهد بیشتر دختران در سن ۶-۷ سالگی ختنه می‌شوند.
خانم کریمی در کتاب خود اظهار می‌دارند که: «علل انجام عمل قطع آلت تناسلی زنان در سنین پایین این است که چون این عمل بدون بیهوشی صورت می‌گیرد و بدن دختر در سنین پایین به خوبی رشد نکرده است، انجام عمل با درد و سوزش کمتری همراه خواهد بود. دختر به علت داشتن سن کم راحت‌تر درد، استرس، ترس و همچنین خاطرات تلخ ناشی از این عمل را فراموش می‌کند. دلیل دیگر هم این است که با بالا رفتن سن دختران و افزایش شرم و حیا، آنان دیگر اجازه نمی‌دهند که کسی بدنشان را ببیند.
در موارد اندکی هم که انجام این عمل به بعد از ازدواج و بچه دار شدن موکول شده است، مربوط به زنانی بوده که متعلق به جامعه مورد پژوهش (زنان شهرستان پاوه) نبوده‌اند و در طی ازدواج به این مناطق نقل مکان کرده و وارد این فرهنگ شده‌اند:
شوکت (زن جراح) و ۶۵ ساله می‌گوید:
«در بین زنانی که ختنه کردم دو زن فارس که هر دو هم شیعه بودن، وجود داشته. این دو زن که شوهراشون کرد و سنی بودن بعد از عروسی و یکیشون بعد از اینکه صاحب دو بچه شده بود… پیش من اومد تا ختنه بشه.»».
۲- نوع عمل قطع آلت تناسلی:
در ایران در بیشتر موارد ختنه زنان نوع ۱ انجام می‌گیرد و درصد اندکی نوع ۲ هم دیده می‌شود. در پژوهش خانم کریمی آمده است که:
«با توجه به تعریف و تقسیم بندی صورت گرفته توسط سازمان بهداشت جهانی از انواع چهارگانه عمل قطع آلت تناسلی زنان، طی اظهارت زنان در این پژوهش مشخص شد که عمل نوع اول یا دوم بر روی آنان اعمال شده است. در نوع اول، فقط سر کلیتوریس (خروسک) قطع شده است. در این نوع مقدار قسمت بریده شده کم است و در نتیجه با درد، سوزش و خونریزی کمتری همراه است. ۱۵ نفر از افراد مصاحبه شونده (تعداد کل مصاحبه شونده‌ها در این پژوهش ۴۰ نفر بوده است) تحت عمل نوع اول قرار گرفته‌اند.
در نوع دوم، در اکثر مواقع، کلیتوریس به همراه یکی از لب‌های کوچک برای جلوگیری از تحریک کردن دختران به صورت مورب قطع شده است. درد و سوزش این نوع عمل شدید‌تر و دردناک‌تر از نوع اول است. دخترانی که به این صورت ختنه شده‌اند نسبت به گروه اول، مدت بیشتری طول کشیده است که بهبود پیدا کنند. ۱۵ نفر از افراد مصاحبه شونده تحت عمل قطع آلت تناسلی نوع دوم قرار گرفته‌اند
علاوه بر عمل قطع آلت تناسلی نوع اول و دوم که بر روی افراد مورد پژوهش صورت گرفته است و به آن اشاره شد، با دختران و زنانی مواجه می‌شویم که به دلایلی تحت عمل قطع آلت تناسلی قرار نگرفته‌اند. به این سنت» پری ور «می‌گویند:
در مواردی تعدادی از دختران با اینکه خانواده‌ها و خصوصاً مادران، حامی سرسخت انجام این عمل بوده‌اند تحت این عمل قرار نگرفته‌اند. در حین بررسی مشخص شد که تعدادی از دختران دارای آلت تناسلی کوچکی بوده‌اند لذا مورد عمل واقع نشده‌اند. در بین عامه مردم این گونه شایع است که این دختران هنگام تولد توسط «پری» یا «فرشته» مورد عمل قرار گرفته‌اند (در اصطلاح محلی به این نوع دختران «پری ور» یا توسط «پری بریده شده» گفته می‌شود) در نتیجه بعد از بررسی آنان توسط زنان جراح یا نزدیکان آنان آشکار می‌شود که آن‌ها نیازی به انجام عمل قطع ندارند. نمونه‌هایی از این نوع در بین مصاحبه شوندگان یافت شد که با اینکه تمام خواهران آنان تحت عمل قرار گرفته‌اند اما آنان به این عمل نیازی نداشته‌اند».
در مطالعه قشم نیز در جدول زیر نشان داده می‌شود که در بین ۴۰۰ نفر مورد مطالعه، چه تعدادی ختنه شده‌اند:
در قشم نیز چند سالی است که روش‌های جایگزین برای ختنه در نظر گرفته شده است که در این موارد ملا-های مرد (امامان جماعت) به دایه‌ها پیشنهاد می‌کنند که به جای برداشتن کامل کلیتوریس یا برش بخشی از آن تنها به کشیدن تیغ بر روی کلیتوریس و ریخته شدن اندکی از خون آن قسمت اکتفا کنند. علاقه مندان می‌توانند برای مطالعه در مورد سایر رسوم مربوط به ختنه از جمله میزان علاقه زنان به جشن گرفتن، هدیه دادن، بردن کودکان به محل ختنه با ترفند و غیره به بخش پایانی کتاب تیغ و سنت مراجعه کنند.
در هر دو پژوهش مطالب موثر و گسترده‌ای مورد مطالعه قرار گرفته است که در این فرصت تنها به اشاره به برخی موارد اکتفا شده است. موضوع رواج ختنه زنان در ایران اثبات شده است اما همچنان ابهاماتی در این زمینه وجود دارد و نیازمند مطالعات و پژوهش‌های گسترده‌ایست. سوال اصلی این است که ختنه زنان از کجا آغاز شد و از کدام نقطه جغرافیایی به این گستردگی شیوع پیدا کرد؟
در کتاب اساطیر آفریقا نوشته جئوفری پاریندر آمده است که: «مردمان دوگون در سودان غربی و جنوب تیمبوکتو و خم رود نیجر زندگانی می‌کنند. تحقیقات سال‌های اخیر نشان می‌دهد که این مردمان از عقاید مذهبی و اسطوره‌های خاصی برخوردارند که از نمونه‌های دیگر آفریقایی متمایز است… در آغاز خدای یگانه آما، خورشید و ماه را به هیئت ظرفی آفرید و این نخستین چیزهایی بود که آفرید… همان گونه که ستارگان را آفرید کلوخه‌ای گِل را به فضا پرتاب کرد و زمین را آفرید… آما تنها بود، پس به زمین ماده نزدیک و با او همبستر شد. به هنگام نزدیکی آما با زمین لانه موریانه‌ای میان آما و زمین حائل شد و آما آن را به سویی پرتاب کرد و این کار سبب شد که زمین به جای زاییدن نوزادهای دوقلو شغالی زایید و از این شغال همیشه آزار دید… دنباله این اسطوره از ختنه شدن زمین سخن می‌گوید و این کاری است که نزد دوگون‌ها و بسیاری از مردمان آفریقا رواج دارد و زنان خود را ختنه می‌کنند. پس از آن نیز باز چندین بار آما و زمین به هم نزدیک شدند و زمین دوقلوهای بسیاری زایید… دو روح به نام نومو هستی یافتند تا از خدا فرمان بگیرند. خدا پدر آن‌ها بود. وقتی ارواح نومو از آسمان به پایین نگریستند مادر خود زمین را دیدند که عریان و نامنظم در فضا رها شده بود. پس نومو‌ها از آسماان با دسته‌ای از الیاف نباتی فرود آمدند و پس و پیش مادر را با الیاف پوشانیدند، همان طور که هر زنی پس و پیش خود را می‌پوشاند… الیاف نباتی مرطوب و سرشار از ارواح نومو بود. پس از پوشیدن این پوشاک و بر اثر آن، زمین زبانی برای سخن گفتن یافت… شغال نخستین فرزند آما و زمین، به قدرت سخنگویی مادر حسادت برد و خواست پوشاک مادر را از او برباید… شغال پوشاک مادر را به چنگ آورد و زبان سخن گفتن یافت… حاصل کار ناشایست شغال، آلوده شدن زمین بود. آما بر آن شد تا موجودات زنده را بدون بهره گرفتن از زمین خلق کند. وقتی خدا اعضاء انسان را شکل می‌داد ارواح نومو از امکان ناپدید شدن دوقلوزایی هراسناک شدند. پس آنان طرح موجودی مرد و زن را ریختند. و چنین بود و چنین است که آن زمان هر موجود انسانی را نخست دو روح است و دو جنسی است. روح مرد- زن به هنگام خختنه شدن به مرد واقعی بدل می‌شود و زن نیز بعد از ختنه شدن زن می‌شود…».
فروید در مطالعات متعددی می‌نویسد: «خاستگاه این سنت مصر است. هرودوت، پدر تاریخ شرح می‌دهد که سنت ختنه از سالیان بسیار دور در مصر مرسوم بوده است. گفته وی را بررسی اجساد مومیایی شده و حتا تصاویر نقاشی شده روی دیوار غار‌ها به اثبات می‌رساند. تا جایی که می‌دانیم هیچ یک از اقوام مدیترانه پیرو این سنت نبوده‌اند». تنها یک بار فروید نوشت: «از بین بردن تمایلات جنسی کلیتوریس یک پیش شرط لازم برای توسعه زنانگی است». او کلیتوریس را یک ارگان نرینه و مذکر توصیف کرد و فعالیت جنسی مربوط به آن را متعلق به دوران کودکی دانست.
علی اصغر مصطفوی در کتاب «اسطوره قربانی» معتقد است که «رسم ختنه در آغاز در هیچ یک از کشورهای متمدن و غیر متمدن دنیای قدیم – به استثنای مصر، معمول نبوده است. نه در سومر و آکد، نه بابل و آشور، نه ایران و هند و چین، نه یونان و روم، نه در میان اقوامی که هند و ژرمن خوانده شده‌اند. همچنین نه طوایفی که مغول نژادند – با ختنه سر و کاری نداشته‌اند. در هند ما قبل آریان‌ها نیز از چنین عقایدی نشانی نیست و در هند جدید نیز دیده نشده است. حتی در میان مردمی که بیرون از نفوذ فرهنگ هند می‌باشند. فقط در میان مسلمانان آن کشور است که آئین یاد شده جریان دارد که در حال حاضر آن را به عنوان یک سنت ابراهیمی – محمدی اجرا می‌کنند – نه یک عادت ملی و باستانی. از سوی دیگر هیچ اطلاعی هم از اروپای هند و ژرمنی در دست نیست که نشانگر چنین رسمی بوده باشد. در میان کشور‌ها و اقوام فوق، فقط کشور باستانی مصر است که از روزگاران بس قدیم، با این عمل آشنا بوده و از آنجاست که به سایر سرزمین‌های آسیایی و آفریقایی و بعد‌ها حتی به اروپا نیز رسیده است. از آن دیار است که ابراهیم خلیل از اهالی بابل با این رسم آشنایی یافت و در بازگشت به کنعان با خود به آن مرز و بوم سوغات آورد.
دلایل دیگری که مصطفوی به آن اشاره می‌کند که ثابت کند رسم ختنه زنان و مردان از سرزمین مصر نشأت گرفته است، عبارتند از:
۱. نمایش عمل ختنه در نقوشی که در مصر باقی است.
۲. نقوش روی گچ و نقش‌های برجسته‌ای که پیکره‌های ساده ختنه شده را نشان می‌دهد.
۳. تندیس‌ها و مجسمه‌های ختنه شده‌ای که در ضمن کاوش‌های باستان‌شناسی در مصر به دست آمده است.
۴. متون قدیمی «هیروگلیف» مصری موجود.
۵. پاپیروس‌هایی که از عهد روم باقی است.
۶. مومیایی‌هایی از پادشاهان باستانی و پیشوایان بزرگ دینی و گروهی از سران و بزرگان مصر قدیم که عمل ختنه درباره آنان انجام گرفته است.
در میان آثار یاد شده که همه گویای آثار ختنه در روزگاران کهن در مصر است و می‌رساند که از عهد سلسله چهارم فراعنه یعنی از حدود ۲۸۰۰ سال پیش از میلاد، عادت ختنه در سرزمین مصر جاری بوده است. اجساد مومیایی شده از اعتبار ویژه‌ای برخوردار است (نزدیک به ۵۰۰۰ سال پیش).
مصطفوی در ادامه عنوان می‌کند «با اینکه عمل ختنه در عهد باستان فقط در مصر رواج داشت، امروزه به طور تقریب می‌توان باور داشت که حدود یک سوم از مردان جهان ختنه می‌شوند و اگر شمار زنانی را نیز که ختنه می‌شوند بر این تعداد بیفزاییم، ممکن است تا به نیمی از جمعیت گیتی نیز بالغ گردد».
در واقع تاریخ شروع عمل ختنه زنان در دنیا و همچنین منشاء آن به طور قطع مشخص نیست اما آنچه که اهمیت دارد این موضوع است که ختنه زنان ریشه در سنت مردمان آفریقا دارد و از آن قاره به سایر قاره‌ها سرایت کرده است.
