ازدواج به رابطه ­ای قانونی، عرفی و مذهبی گفته می­شود که دو جنس مخالف[۲] را برای آغاز یک زندگی مشترک به هم پیوند می­دهد (تمنا، ۱۳۸۶، ۱۱۶). خانواده با ازدواج پدید می­آید و بدین لحاظ ازدواج ارج و قرب بسیاری در میان جوامع مختلف جهان دارد. “در بین تمامی مراسم، آداب و حوادث اساسی حیات انسانی، ازدواج از اهمیتی بسزا برخوردار است. هم از نظرگاه فرد، هم از دیدگاه زیستی و هم از منظر اجتماعی، هیچ نهادی نیست که همانند آن جهانی و از نظر غایت ثابت و پایدار باشد. از این رو هیچ نهادی همانند آن تحت تأثیر دگرگونی­های اجتماعی قرار نمی­گیرد” (ساروخانی، ۱۳۷۰، ۱۱).

با توجه به ورود فرهنگ به حریم زوجیت می­توان گفت ازدواج به تمام معنا یک پدیده اجتماعی است. وجود قواعد سخت و دقیق ناظر بر ازدواج در طول تاریخ، گواه این مدعاست یعنی حضور دائمی جامعه در کار زوجیت و کوشش آن در راه به نظم و قاعده کشاندن آن چه می­توانست صرفاً در جهت ارضای غرایز صورت گیرد.

روند ازدواج در ایران هم در طول تاریخ با تغییراتی روبرو بوده است. در دوران هخامنشیان پر ارج ترین زناشویی، پیوند با “نزدیکان” بود. در دوران پارت­ها و ساسانیان هم چندان تغییری در روابط خانوادگی ایجاد نشد و هر مرد توانگر علاوه بر زن یا زن­های عقدی، می­توانست هر تعداد که می­خواست همخوابه انتخاب کند. پس از ظهور اسلام تا حدودی روند چند همسری ادامه پیدا کرد ولی شکلی محدود تر و قانونی­تر به خود گرفت. پس از انقلاب ۱۳۵۷ قوانین مرتبط با خانواده و ازدواج مدام نقل محافل بود. در مقاله­ای مورخ مهرماه ۱۳۹۲ با عنوان “بررسی ازدواج و طلاق زودهنگام در ایران” به طور مفصل به تغییرات ازدواج و طلاق کودکان –دختر و پسر- در طول ۵ سال ۱۳۸۶ تا ۱۳۹۰ پرداخته شد. در مقاله پیش روی فقط به بررسی آمارهای موجود و ثبت شده ازدواج و طلاق کودکان در سال ۱۳۹۱ پرداخته خواهد شد.

 “معاون مرکز آمار ایران از رشد منفی ازدواج در سنین ۱۰ تا ۱۴ سال در ایران خبر داد و گفت: ازدواج در این سنین در سالهای ۱۳۸۵ تا ۱۳۹۰ به میزان ۱۴. ۸ درصد رشد منفی داشته است. ˈذبیح الله قائمیˈ در مراسم رونمایی از گزارش جهانی جمعیت سال ۲۰۱۳ میلادی که در محل دانشگاه تهران برگزار شد، اظهار داشت که بین سالهای یاد شده ازدواج در سنین ۱۵ تا ۱۹ سالگی ۲۳. ۹ درصد و در سنین ۲۰ تا ۲۴ سال ۶. ۴ درصد رشد منفی داشت. وی میزان ازدواج در میان دختران ۱۰ تا ۱۴ ساله را در سال ۱۳۸۵ معادل سه در هزار ذکر کرد و گفت: این میزان در سال ۱۳۹۰ به ۲ در یک هزار ازدواج تقلیل یافت. در مقایسه مناطق شهری و روستایی کشور، میزان ازدواج در بین سنین ۱۰ تا ۱۴ و ۱۵ تا ۱۹ در مناطق شهری کشور کاهش و در مناطق روستایی اندکی افزایش یافته است. در سرشماری سال ۱۳۹۰ بررسی شد که ۹۲ درصد فرزندانی که در سنین مختلف مادران بدنیا آمده‌اند، زنده هستند و این میزان برای مادران ۱۰تا ۱۴ و ۱۵ تا ۱۹ سال برابر با ۹۰ درصد است. میزان زاد و ولد زنان جوان در ایران ناچیز است، اما با توجه به میزان جهانی باید در کشور مراقبت کنیم که افزایش نیابد. باید مطالعاتی بر روی باروری‌های غیر رسمی نوجوانان، راهکارهای کاهش ازدواج پیش از ۱۵ سالگی و ارائه راهکارهای منطقه‌ای در خصوص ممانعت از ازدواج در سنین پایین توسط متخصصان جمعیت کشور ارائه شود. ازدواج دختران کمتر از ۱۵ سال نشان می‌دهد که این میزان در تهران هشت در هزار، اما در استان سیستان و بلوچستان ۲ درصد است” (جام جم، ۱۳۹۲).

روند ازدواج در سال­های ۱۳۸۷ تا ۱۳۹۱ طبق جدول فوق می­باشد. مجموع کل ازدواج­های ثبت شده در سال ۱۳۹۱نزدیک به ۸۳ هزار مورد بوده است که رشد منفی معادل ۱/۵- را نسبت به سال قبل نشان می­دهد. همچنین می­توان از نمودار نیز به روند تمایل ازدواج در سنین مختلف توجه کرد که در آن اوج تمایل مربوط به سنین ۲۷ برای مردان و ۲۲ برای زنان است.

 دختر که نخستین بار ازدواج می­ کرد می­بایست باکره باشد و اگر “معلوم می­شد دخترکی­ش برداشته شده” زندگی­اش در خطر می­افتاد، زیرا شوهر او را با رسوایی به خانه­ی پدری پس می­فرستاد و در آن جا ممکن بود به خاطر این که آبروی خانواده­اش را ریخته، کشته شود”. زیرا “بکارت هم برای دختر جوان مهم است و هم برای خانواده و آبروی خانواده در روابط اجتماعی”. سن نیز عامل دیگری در انتخاب همسر بود. دختر هر چه جوان­تر بود احتمال باکره بودنش بیش­تر بود و مردان مسن معمولن دختر جوان را ترجیح می­دادند(فلور، ۲۰۱۰، ۴۸ و ۴۹). سن یکی از عوامل موثر در همسر گزینی است. آلن ژیرار می­نویسد: آگاهی­های جمعیت شناسانه درباره­ی سن همسران به هنگام زناشویی آموزنده است، و می­دانیم که بیش­تر اوقات، افرادی با هم پیوند زناشویی می­بندند- با اندک تفاوت در مورد زنان که در سن کم­تری ازدواج می­کنند- که از لحاظ سنی به هم نزدیک باشند (ساروخانی، ۱۳۷۰، ۵۲). در همه جوامع به ویژه جوامع سنتی میان سن زوجین تفاوت وجود دارد و معمولاً این تفاوت به نفع مرد است. در بعضی جوامع، تفاوت کم و در بعضی زیاد است (غلامحسین پور، ۱۳۸۶، ۷۸). قرآن بلوغ را حدّ سن ازدواج می­داند نه سنّ معینی را. اما شرع اسلام حداقل سنّ ازدواج دختران را نه سال می­داند در صورتی که بیش­تر دختران در سنّ چهارده سالگی بالغ می­شوند. نویسنده قابوس نامه پند می­دهد که دختر را باید زود شوهر داد و مسئولیتش را به گردن دیگری انداخت ” (فلور، ۲۰۱۰، ۴۸ و ۴۹).

همین عوامل همچنان در ایران باقیست و به ازدواج دختران دامن می­زند. طبق آمارهای سال ۱۳۹۱ تعداد کل ازدواج­های ثبت شده برای دختران کمتر از ده سال ۱۸۷ مورد و برای دختران ده تا چهارده سال ۴۰۴۶۴ مورد می­باشد. مجموع این ارقام نشان می­دهد که ۳۰۵۷۶۸ مورد ازدواج دختران کمتر از ۱۹ سال در ایران در سال ۱۳۹۱ ازدواج کرده­اند.

  زناشویی با مردان مسن برای دختر بچه­ها ضربه­ای روحی است. به نوشته دکتر ویشارد دخترک­ها از چنین زناشویی­هایی بدجوری صدمه و آزار می­دیدند. “دختر بچه­هایی را دیده­ام به بیمارستان آورده­اند که اسم شوهرانشان را که می­آوردند جیغشان به هوا می­رفت، چه رسد به این که به آن­ها می­گفتند به خانه برگردند” (فلور، ۲۰۱۰، ۵۴).

در گذشته رسم بر آن بود که پسرهای ثروتمند از پانزده سالگی صیغه می­کردند و در بیست سالگی زن عقدی می­گرفتند. گاه نیز پیش می­آمد که “به دلایل خانوادگی جوانی پانزده یا شانزده ساله با دختری مسن­تر از خود ازدواج کند (همان، ۵۲). پسپسر نیز به نوبه خود در انتخاب همسر آزاد نبود و آن چه بیشتر اهمیت داشت، در واقع منافع گروه بود. اگر چه انتظار می­رود که این رسم از بین رفته باشد اما آمارها و ارقام نشان می­دهد که در سال ۱۳۹۱، ۳۵۹ مورد ازدواج پسران کمتر از ۱۵ سال و ۴۳۵۴۹ مورد ازدواج پسران ۱۵ تا ۱۹ سال اتفاق افتاده است. در مجموع ۴۳۹۰۸ مورد ازدواج پسران زیر ۱۹ سال اتفاق افتاده است.

  در جدول شماره یک استان­هایی که بیشترین آمارهای ازدواج کودکان در آن­ها ثبت شده نشان داده شده است:

در فرانسه و سایر کشورهای باختری تفاوت سن تا پنج سال به نفع مرد، یک هنجار اجتماعی تلقی می­شود، در ایران تحقیقی در کرمانشاهان بر روی نمونه­ای با ۴۵۷ نفر نشان می­دهد که تفاوت­های بیش از ده سال معنای آماری می­یابند و در حدود یک دهم ازدواج­ها با تفاوت سنی بیست یا بیش­تر بین زوجین همراه است. در مشهد از ۱۸۹ خانوار در نه دهم موارد سن مرد بالاتر از زن است و در ۴۸ درصد موارد این تفاوت سنی به ده سال و یا بیش­تر می­رسد. در ۶۶ درصد جمعیت نمونه سن مرد بین چهار تا دوازده سال بیش از زن است. در تهران در پنجاه درصد خانواده­های مورد بررسی، سن مرد دست کم ده سال بیش تر از زن دیده می­شود. تفاوت سنی بین زن و مرد و در عین حال ابعاد قابل توجهی که این تفاوت به خود می­گیرد، باید به صورتی چشمگیر به نفع مردان صورت پذیرد؛ در مشهد کمتر از یک دهم زوجین مورد بررسی این تفاوت را به نفع زن اعلام می­داشتند و در تهران این نسبت به چهار دهم می­رسد (ساروخانی، ۱۳۷۰، ۱۲۷).

در جدول توزیع سنی زوجین، تعداد ازدواج­های ثبت شده دختران کمتر از ده و ده تا چهارده سال با مردان در گروه­های سنی مختلف نشان داده شده است. ۱۸ مورد دختر کمتر از ده سال با پسر کمتر از ۱۵ سال، ۹۹ مورد دختر ۱۰-۱۴ سال با پسر کمتر از ۱۵ سال، ۵۲ مورد دختر کمتر از ۱۰ سال با پسر ۱۵-۱۹ سال، ۷۱۴۷ مورد دختر ۱۰-۱۴ سال با پسر ۱۵-۱۹ سال، ۱۷۰ مورد پسر کمتر از ۱۵ سال با دختر ۱۵-۱۹ سال ازدواج کرده­اند. با وجود اعجاب انگیز بودن این ارقام موضوع در جایی بیش تر مورد توجه قرار می­گیرد که دختران کمتر از ده سال با مردان در سنین بالا و اختلاف سنی بیش از ۳۰ تا ۴۰ سال ازدواج می­کنند. تفاوت سن زوجین در ایران طبیعی به نظر می­رسد و این تفاوت که صورتی از رجحان به خود می­گیرد، باید ادامه سایر برتری­های مرد در این زمینه باشد. در مورد ازدواج پسران زیر ۱۹ سال هم آمارهای شگفت انگیزی به چشم می­خورد. یعنی ازدواج پسران کمتر از ۱۹ سال با زنان در سنین بالا! که تعداد آن در جدول نمایش داده شده است. اگرچه تعداد ازدواج­هایی از این دست برای دختران بیش­تر از پسرهاست.

 عاملی که در سال­های اخیر بر تمایل والدین در مزدوج کردن کودکانشان افزوده است وضعیت اقتصادی آن­هاست. پدران و مادران تمایل دارند که هر چه زودتر دخترانشان شوهر کنند، تنگدستان در این کار دلیل دیگری هم دارند و کم کردن یک نان خور از سر سفره خانواده است. در ضمن از خانواده داماد شیربها هم می­گیرند.

همان طور که عواملی در شکل گیری ازدواج و تشکیل خانواده تأثیر گذار هستند عوامل دیگری هم وجود دارند که این قرار داد را فسخ می­کند و به طلاق منجر می­شود. در سال ۱۳۹۱ تعداد طلاق­های کل کشور ۱۵۰۳۲۴ مورد ثبت شده است که روندی افزایشی داشته است. همچنین اگر به نسبت طلاق به ازدواج در همین سال نگاهی انداخته شود در ازای هر ۱۰۰ ازدواج ۱۸ طلاق ثبت شده است.

اگر چه طلاق برای بزرگسالان مغموم و محکوم است و تن دادن به این عمل به شدت منع می­شود این عمل در بین کودکان نیز دیده می­شود. سنجش اثرات جدایی والدین بر کودکان دشوار است. میزان ستیزه میان پدرها و مادران قبل از جدایی، سن کودکان در آن زمان، این که آن­ها برادر یا خواهر دارند یا خیر، وجود پدربزرگ و مادربزرگ و سایر خویشاوندان، روابط آن­ها با هر یک از والدین، این که اغلب تا چه حد پدر و مادر را می­بینند- همه این عوامل و عوامل دیگر می­توانند بر فرایند سازگاری تأثیر داشته باشند. حال می­توان به راحتی تصور کرد که کودکانی که بدون آگاهی لازم ازدواج می­کنند و بعد از مدتی به هر دلیلی طلاق می­گیرند و در فاصله بسیار کوتاهی به سرعت پا به دنیای بزرگسالی می­گذارند چه مشقاتی را باید تحمل کنند؟

 در جداول ارائه شده از طرف سازمان ثبت احوال کشور آمار طلاق کودکان دختر زیر ده سال تنها یک مورد و برای دختران ۱۰ تا ۱۴ سال ۱۰۷۷ مورد و برای مردان کمتر از ۱۵ سال ۱۵ مورد می­باشد. باید توجه داشت که این آمارها، تنها بخشی از واقعیت­های موجود جامعه را نشان می­دهند زیرا در مناطقی که ازدواج­ها و طلاق­ها ثبت نمی­شوند واقعیت­ها پنهان می­مانند. در جدول توزیع سنی زوجین در زمان طلاق چگونگی پراکندگی این اعداد نشان داده شده است.

 در جدول شماره دو استان­هایی که بیشترین آمارهای طلاق کودکان در آن­ها ثبت شده نشان داده شده است:

ازدواج و طلاق کودکان از نظر سازمان­های بین المللی نوعی آزار و بردگی شناخته می­شود. این موضوع را نباید فراموش کرد که معضل ازدواج کودکان در همه نقاط دنیا وجود دارد و تنها مختص به ایران نیست. در بعضی از کشورها مبارزاتی صورت می­گیرد و در بعضی هم هنوز هیچ آمار رسمی ارائه نشده است.

در بین سال­های ۲۰۱۱ تا ۲۰۲۰ بیش از ۱۴۰ میلیون دختر کمتر از ۱۸ سال ازدواج خواهند کرد که ۵۰ میلیون آن دختران کمتر از ۱۵ سال خواهند بود. ده کشوری که بالاترین آمار ازدواج کودکان در آن­ها اتفاق می­افتد: نیجر ۷۵ درصد، چاد و جمهوری مرکزی آفریقا ۶۸ درصد، بنگلادش ۶۶ درصد، گینه ۶۳ درصد، موزامبیک ۵۶ درصد، مالی ۵۵ درصد، بورکینافاسو و سودان جنوبی ۵۲ درصد و مالاوی ۵۰ درصد (چن، ۲۰۱۳).

خطرات ناشی از ازدواج کودکان را در موارد زیر می­توان خلاصه کرد:

• احتمال مرگ در حین زایمان برای مادر و نوزاد
• ابتلا به بیماری­های مقاربتی
• محروم شدن از ادامه تحصیل
• عدم آمادگی فیزیکی و در نتیجه تحمل آزار جنسی، فیزیکی و روانی

راهکارهایی جهت مبارزه با ازدواج کودکان:

v    انتشار مطالعات آماری دقیق از میزان شیوع ازدواج کودکان

v    آگاه سازی خانواده­ها از خطرات ازدواج زود هنگام

v    تدوین قوانینی برای جلوگیری از ازدواج کودکان و تغییر سن ازدواج

v    حمایت از زنانی که به هر شکل با خطرات ناشی از ازدواج زود هنگامشان سروکار دارند

 ================================================

منابع: